Poczucie winy - skuteczny mechanizm do zachowywania spójności w grupie, rodzinie, kulturze

Trudno opisać ten stan, jednak każdy go doświadcza. Składa się na niego wiele emocji, często trudno je nam zidentyfikować, jednak nie mamy wątpliwości, że go doświadczamy. Uważa się, że świadczy o emocjonalnej dojrzałości, kształtuje normy moralne i etyczne. Niektóre kultury traktują go jako nieodłączny element człowieczeństwa. Podejścia ewolucyjne twierdzą, że powstał, by zachować spójność niewielkich grup, w jakich żyli nasi dawni przodkowie. Przyjrzyjmy się poczuciu winy - temu niezwykle skomplikowanemu mechanizmowi, który sprawia, że nie potrzeba nikogo oprócz nas samych, by zostać ukaranym.

Sumienie, w psychoanalizie i podejściach psychodynamicznych zwane superego, rozumie się jako wewnętrzny mechanizm, który działa na podstawie nabytych przez nas wartości. Można porównać je do barometru wskazującemu nam, co powinniśmy zrobić. Odgrywa więc niezwykle ważną rolę samoregulującą. Reguluje nasze zachowanie i pozwala dokonywać wyborów zgodnych z naszą etyką, moralnością oraz przyjętymi normami zachowania. Dzięki niemu wiemy, które zachowanie jest dobre, a które złe. Sprawia także, że bardzo szybko uczymy się, by nie postępować w ten sposób ponownie. Raz doświadczone wyrzuty sumienia skutecznie przestrzegają nas przed ponownym „wykroczeniem".

Co jest złe?

Kiedy nasz wewnętrzny barometr pokaże nam za pomocą pojawiających się uczuć, że zrobiliśmy coś, co było niezgodne z przyjętymi przez nas, a co za tym często idzie – przez naszą kulturę, rodzinę, środowisko – zasadami, mamy do czynienia z poczuciem winy. Jest ono silniejszą emocją. Pojawia się w odpowiedzi na uświadomienie sobie przekroczenia własnych granic zachowania. Wówczas, gdy dokonaliśmy czegoś, co w istocie uważamy za złe lub zaniechaliśmy działania, które uważamy za istotne lub naszą osobistą powinność.

Poddać się czy działać?

Często poczucie winy pojawia się w momencie, kiedy uświadamiamy sobie, że naruszyliśmy czyjeś wartości w rezultacie wyrządzając drugiej osobie krzywdę. W parze z winą często pojawiają się takie emocje jak wstyd, strach, lęk czy smutek. Osoba pogrążona w poczuciu winy doświadcza również bardzo silnych negatywnych emocji związanych z chęcią zadośćuczynienia i wszechogarniającą bezsilnością. Jest to stan emocjonalny, który mobilizuje jednostkę do działania. Człowiek w obliczu takich emocji szuka jak najszybszej drogi do zmiany sytuacji, likwidacji swoich negatywnych odczuć. Nie doznając ukojenia reaguje gniewem i agresją, które często wymierzone są przeciwko sobie. Taki stan emocjonalny może stać się udręką. Osoba czuje się zmęczona wyrzutami sumienia, w obliczu bezsilności się poddaje.

Lekcja z dzieciństwa

Już od najmłodszych lat uczymy się, co jest dobre, a co złe. W drodze edukacji i rozwoju, poprzez interakcje z najbliższymi internalizujemy zasady obowiązujące w naszym otoczeniu. Strach przed karą ze strony rodziców, połączony z zaufaniem do nich, z czasem przekształca się w wewnętrzny głos, który mówi nam, co powinniśmy robić. Tak tworzy się system zasad, a także schemat interakcji z osobami nam bliskimi, który zaobserwować możemy nawet po wielu latach od zakończenia okresu dorastania.

Nie daj się

Niektórzy ludzie starają się nami manipulować za pomocą wywoływania w nas poczucia winy. Obwinianie za agresywne zachowania partnera, wyśmiewanie, dewaluowanie, obarczanie odpowiedzialnością za sprawy, na które nie mamy wpływu - to przykłady zachowań sprawiających, że może odezwać się w nas sumienie. Zwane są one szantażem emocjonalnym. Najczęściej pojawia się on wśród osób będących w bliskiej relacji. Ponieważ poczucie winy jest niezmiernie silnym mechanizmem motywującym do wykonywania określonych czynności, taka manipulacja jest ogromnie niebezpieczna dla osoby jej doświadczającej. W sytuacjach, w których jesteśmy szantażowani emocjonalnie, uruchamiają się w nas skomplikowane procesy relacyjne, dlatego bardzo pomocne może być głębokie przekonanie osoby, że każdy z nas sam decyduje o tym, co robi. Nie zawsze jest to takie proste. Uświadomienie sobie, że jest się wykorzystywanym za pomocą emocji to ogromny sukces, który stanowi początek drogi do emocjonalnej niezależności.

Co potem?

Nagminne, nawracające poczucie winy może wiązać się również z niską samooceną, rygorystyczną, oceniającą postawą wobec własnych zachowań i nadmiernym samokrytycyzmem, co w konsekwencji prowadzi do izolacji społecznej i depresji. Pamiętajmy, że nie unikniemy poczucia winy. Kiedy jednak sprawia ono, że nie jesteśmy w stanie zaspokoić naszych zdrowych potrzeb, warto skorzystać z pomocy psychologa. Wyrzuty sumienia mogą stać się ciężarem nie do udźwignięcia. Jak wynika z naszego doświadczenia, kiedy poczucie winy mija, pojawia się ulga, którą trudno porównać do czegokolwiek innego.